parasvag

Εισαγωγή: Ένα μικρό αρθράκι – ανασκόπηση από μερικές επιστημονικές έρευνες που αφορούν την μουσική και τους μουσικούς. Πρίν ξεκινήσω θέλω να τονίσω ότι επ’ ουδενί το παρόν δεν μπορεί να αποτελέσει ολοκληρωμένη ανασκόπηση και αυτά που θα αναφέρω φιλτράρονται από εμένα ως προς την σημαντικότητα και το «μουσικό» ενδιαφέρον. Τι έχει κάνει η νευροεπιστήμη για την μουσική ως τώρα; Εδώ και μερικά χρόνια ασχολούμαι με τον συγκεκριμένο κλάδο της νευροεπιστήμης. Ο προσωπικός μου διχασμός μεταξύ της μουσικής και της ψυχολογικής μου φύσης με τράβηξε στον δρόμο αυτό. Σκέφτηκα λοιπόν, μετά την παρότρυνση ενός φίλου, να κάνω ένα μικρό αρθράκι – ανασκόπηση από μερικές επιστημονικές έρευνες που αφορούν την μουσική και τους μουσικούς. Πρίν ξεκινήσω θέλω να τονίσω ότι επ’ ουδενί το παρών δεν μπορεί να αποτελέσει ολοκληρωμένη ανασκόπηση και αυτά που θα αναφέρω φιλτράρονται από εμένα ως προς την σημαντικότητα και το «μουσικό» ενδιαφέρον. Η μελέτη της μουσικής ως γνωστικής λειτουργίας τέθηκε υπο μελέτη αρκετά νωρίς: ήδη από το 1874 όταν ο Δαρβίνος τόνισε το γεγονός ότι κάτι ιδιαίτερο πρέπει να έχει η μουσική για να αποτελεί μια από τις λίγες (2;) αποκλειστικά ανθρώπινες ιδιότητες. Λίγο αργότερα, το 1905 ο Bonvicini προσπάθησε να παρουσιάσει ένα μοντέλο για την αντίληψη της μουσικής από το ανθρώπινο μυαλό (όχι εγκέφαλο), αλλά σύντομα ξεχάστηκε. Η επιστήμη δεν ήταν ακόμη έτοιμη για να μελετήσει τόσο αφηρημένες νοητικές δραστηριότητες. Η μελέτη της μουσικής σαν νοητική δραστηριότητα έκανε ξανά την εμφάνισή της δειλά την δεκαετία του 1980 από μερικούς επιστήμονες που ήταν και μουσικοί και υποστήριξαν με θέρμη την αξία της μελέτης της αντίληψης της μουσικής. Έτσι σιγά, σιγά αναγνωρίστηκε ως σημαντικό αντικείμενο μελέτης στην νευροεπιστήμη και στερεώθηκε στο προσκήνιο (εκτός Ελλάδας βέβαια). Σήμερα, περίπου 30 χρόνια μετά την αναβίωση της μελέτης της μουσικής αντίληψης μπορούμε να πούμε ότι η νευροεπιστήμη δεν έχει κάνει σχεδόν τίποτα για την μουσική ακόμα. Όλες οι σχετικές μελέτες είναι στα σπάργανα αγγίζοντας ακροθιγώς μόνο κάποια πιο μουσικά ζητήματα, ενώ κατά τα άλλα μένουν στο εύκολο και προσφιλές πεδίο της ακουστικής. Πρέπει εδώ να τονιστεί ότι η ακουστική είναι η μελέτη του πως ακούμε (λειτουργία του έσω αυτιού κτλ) ενώ ως νευροεπιστήμη αναφέρεται η μελέτη της λειτουργίας του εγκεφάλου ή του μυαλού (software ή hardware). Ωστόσο, μια σειρά από μελέτες έχουν προσφέρει κάτι στην κατανόηση του πως γίνεται και ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την μουσική, εκφράζει συναισθήματα μέσα από αυτήν αλλά και συγκινείται, κινητοποιείται, φαντάζεται, αναπολεί. Όλοι είμαστε μουσικοί… εκτός απο... Εξειδικεύοντας λοιπόν την αφήγηση θα προχωρήσω στην πρώτη (όχι ιστορικά) μεγάλη ανακάλυψη: όλοι οι άνθρωποι είναι «έμπειροι» στην ακρόαση της μουσικής (Bigand & Poulin – Charronnat, 2006)! Δεν κάνω πλάκα, είναι σημαντικό, γιατί παρακινεί την επιστημονική κοινότητα να σκεφτεί πιο «μουσικά» και με λιγότερα στεγανά. Ήρθε λοιπόν αυτή η εργασία να μας πεί ότι μέσω της «στατιστικής μάθησης» (αυτόνομη διαδικασία απόδοσης νοήματος σε σύνθετα ερεθίσματα κατά την έκθεσή μας σε αυτά) όλοι έχουν αναπτύξει και εσωτερικοποιήσει κανόνες που αφορούν την αρμονία, την αντίστιξη, την «καλή μορφή», το συναισθηματικό σημαίνων, αλλά και την μορφολογία της μουσικής! Αυτά λοιπόν δεν χρειάζεται να διδαχθούν για να γίνουν κτήμα κάθε ανθρώπου, εκμαιεύονται αυτόματα και η μορφοποίηση των κανόνων επιτυγχάνεται ήδη από την ηλικία των 7 χρονών (αν και με νέα ακούσματα διευρύνεται συνεχώς). Η διαδικασία της διδασκαλίας χρειάζεται για να τα φέρει στην κατάσταση της έκδηλης γνώσης (γνώση για την οποία μπορείς να μιλήσεις) αλλά άδηλα υπάρχουν σε όλους μας. Δεν ήταν όμως η πλήρης αλήθεια: δεν είμαστε όλοι μουσικά έμπειροι. Υπάρχει μια ομάδα συνανθρώπων μας που είτε εκ γενετής, είτε επίκτητα, δεν έχουν την δυνατότητα να οργανώσουν τους ήχους που ακούνε σε αυτό που λέμε μουσική (Peretz, 2001). Η εκ γενετής αμουσία (Ayotte et al., 2002) αφορά περίπου το 2 – 4 % του γενικού πληθυσμού (Sloboda et al., 2005) και θα λέγαμε ότι είναι το αντίστοιχο της δυσλεξίας στην γλώσσα. Ο άμουσος δεν είναι απλά παράφωνος. Συνήθως δεν μπορεί να αναγνωρίσει μουσικά κομμάτια αν δεν έχουν στίχους (ακόμα και κομμάτια όπως τον εθνικό ύμνο ή το «να ζήσεις… και χρόνια πολλά»), δεν μπορεί να συγχρονιστεί με το tempo, δεν αναγνωρίζει διαφορές σε μελωδίες και όταν προσπαθεί να τραγουδήσει, δεν καταλαβαίνει ο ίδιος ότι είναι παράφωνος – αν και συνήθως το ξέρει (του το έχουν πεί πολλοί). Η εκ γενετής αμουσία αρχικά πιστεύονταν ότι αφορά μόνο τα μελωδικά χαρακτηριστικά και όχι τον ρυθμό ή την αντίληψη του μέτρου. Ωστόσο, πολύ πρόσφατα μια εργασία έδειξε ότι απλά η μέχρι τώρα μελέτη με τα απλά μέτρα των δημοφιλών δυτικών μουσικών (3/4 και 4/4) δεν μπορούσε να δείξει τις σχετικές αδυναμίες. Αντίθετα η χρήση σύνθετων και μεικτών μέτρων (πχ ζεϊμπέκικο) ήταν πιο ευαίσθητη στο να δείξει την σχετική δυσκολία αναγνώρισης του μέτρου (Paraskevopoulos, 2010). Για τον ρυθμό ακόμα δεν έχει επιβεβαιωθεί κάποια μορφή εκ γενετής αμουσίας. {Θα μου ήταν πολύ ευχάριστο αν γνωρίζετε κανέναν που εμπίπτει στην περιγραφή και θα ήθελε να πάρει μέρος σε μια σχετική μελέτη, να επικοινωνήσετε μαζί μου - pm}. Η επίκτητη αμουσία ήταν γνωστή από λίγο παλιότερα. Πρόκειται για περιπτώσεις ανθρώπων που ενώ δεν είχαν κάποια δυσκολία στην αντίληψη της μουσικής ποτέ στην ζωή τους, έπειτα από κάποιο εγκεφαλικό, κρανιοεγκεφαλική κάκωση ή κάποια άλλη ατυχία της ζωής τους, έχασαν την δυνατότητα να αντιλαμβάνονται μια πολύ συγκεκριμένη ιδιότητα της μουσικής. Ακόμα και συνθέτες ή επαγγελματίες μουσικοί που έπειτα από ένα εγκεφαλικό ενώ δεν είχαν καμία άλλη διαταραχή δεν μπορούσαν να αναγνωρίσουν πχ ακόμα και τα κομμάτια που είχαν γράψει οι ίδιοι (βλάβη στην μουσική μνήμη) αλλά μπορούσαν να διαβάσουν παρτιτούρα ή ακόμα και να διδάξουν σύνθεση! Οι περιπτώσεις ήταν πολλές και η επιλεκτικότητα της διαταραχής κάθε περίπτωσης (πχ διαταραχή στην αντίληψη των διαστημάτων αλλά όχι του περιγράμματος της μελωδίας ή του ρυθμού) οδήγησε στην δημιουργία ενός μοντέλου για την αντίληψη της μουσικής από το μυαλό, βασισμένο σε αυτές τις περιπτώσεις. Η βασική ιδέα πίσω από αυτό το μοντέλο είναι ότι αν μπορεί μια λειτουργία να διαταράσσεται ενώ μια άλλη μένει ανέπαφη και το αντίθετο, αυτές αποτελούνε ξεχωριστές νοητικές λειτουργίες. Μια συστηματική περιγραφή όλων των περιπτώσεων οδήγησε στο παρακάτω σχήμα νοητικών λειτουργιών σχετικών με την μουσική αντίληψη [σχήμα 1] (Peretz & Coltheart, 2003). Πρέπει να τονιστεί εδώ ότι δεν πρόκειται για κάποια «μοναδική» αλήθεια, αλλά για ένα μοντέλο που καλείται να ανανεώνεται συνεχώς με βάση τα νέα ερευνητικά δεδομένα. Ωστόσο αποτελεί το μοναδικό μοντέλο που προέρχεται από ενδελεχή μελέτη της γνωστικής νευροψυχολογίας της μουσικής σήμερα, και γι’ αυτό ακολουθείται από το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής κοινότητας που ασχολείται με το θέμα. Φιλοδοξεί να περιγράψει το πώς ακούμε μουσική και σε ποια μέρη διαχωρίζουμε το «όλο» της μουσικής ακρόασης προκειμένου να το επεξεργαστούμε και να χτίσουμε πάνω σε αυτή την επεξεργασία μια ολοκληρωμένη μουσική εμπειρία. http://www.noiz.gr/articles/8650_30_03_11_7_35_09.png Αυτά τα ολίγα για σήμερα. Σε περίπτωση που υπάρχει ενδιαφέρον μπορούν να ακολουθήσουν και πιο λεπτομερή άρθρα, ή άρθρα που αφορούν άλλες πτυχές της νευροεπιστήμης της μουσικής (απλά νομίζω ότι για πρώτη φορά είναι αρκετά). Ημ/νία: 21:35 - 30/03/11

Εισαγωγή: Μια συνοπτική παρουσίαση νευροεπιστημονικών ερευνών για την επίδραση της μουσικής εκπαίδευσης στον εγκέφαλο αλλά και στον τρόπο επεξεργασίας των ακουστικών ερεθισμάτων. Τι έχει κάνει η νευροεπιστήμη για την μουσική ως τώρα; – ΙΙ Στην προηγούμενη «συνάντηση» μας, συζητήσαμε για την αμουσία (επίκτητη και εκ γενετής) και για το μοντέλο αντίληψης της μουσικής της Peretz (Peretz, 2001; Peretz & Coltheart, 2003) που προέκυψε από την μελέτη περιπτώσεων επίκτητης αμουσίας. Αυτό αποτελεί κατά την γνώμη μου και την πιο ολοκληρωμένα «μουσική» προσφορά της νευροεπιστήμης ως τώρα. Επομένως, τα ζητήματα που θα ακολουθήσουν θα είναι πιο εξειδικευμένα. Θέλω να επαναλάβω ότι στόχος των συναντήσεων μας δεν είναι η ενδελεχής αναφορά όλου του πεδίου αλλά μόνο ζητήματα που έχουν κεντρίσει το προσωπικό μου ενδιαφέρον και νομίζω ότι θα κεντρίσουν και το ενδιαφέρον του κοινού του NOIZ. Η μουσική εκπαίδευση. Από την αρχή της μελέτης της μουσικής σημαντικό κομμάτι ερευνών στάθηκε στην μουσική εκπαίδευση. Στόχος των μελετών αυτών είναι η μοντελοποίηση των αλλαγών που προκύπτουν από την εκπαίδευση σε επίπεδο πλαστικότητας του εγκεφάλου (αλλαγής του hardware δηλαδή) αλλά και σε επίπεδο νόησης (software – στρατηγικών επεξεργασίας του ήχου) (Münte, Altenmüller, & Jäncke, 2002). Στο σημείο αυτό είναι καλό να τονίσουμε ότι ο εγκέφαλος – και κατ’ επέκταση και το μυαλό – αποτελούν δυναμικά κομμάτια του σώματος μας που αλλάζουν συνεχώς για να ανταπεξέλθουν στο εναλλασσόμενο περιβάλλον μας. Η παλιά ιδέα ότι ο εγκέφαλος αναπτύσσεται μέχρι την εφηβεία και μετά απλά «γηράσκει» έχει καταρρεύσει προ πολλού στον χώρο της νευροεπιστήμης (…δεν αντέχω να μην πω ότι το ίδιο ισχύει και για τον μύθο του ότι χρησιμοποιούμε το 10% του εγκεφάλου μας – απλά όταν βγήκε το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο καταλάβαμε τι κάνει το υπόλοιπο 90%...). Αναγνωρίστηκε λοιπόν, από μερικούς πρωτοπόρους του πεδίου η αξία της μελέτης της μουσικής εκπαίδευσης από νευροεπιστημονική πλευρά (Pantev et al., 1998). Ο βασικός λόγος είναι ότι η μουσική αποτελεί ένα βασικό στοιχείο επικοινωνίας στο οποίο συμμετέχουμε όλοι, και όλοι καταλαβαίνουμε (θυμηθείτε την σχετική συζήτηση στο προηγούμενο αρθράκι) όπως και η γλώσσα. Ενώ όμως για την χρήση της γλώσσας όλος ο πληθυσμός έχει εκπαιδευτεί (έστω για προφορική χρήση) και έτσι δεν μπορούμε να δούμε πως θα ήταν ο άνθρωπος χωρίς γλώσσα, στην μουσική αυτό είναι διαδεδομένο. Φάνηκε λοιπόν ότι η μελέτη της μουσικής εκπαίδευσης μπορεί να μας προσφέρει πολλές γνώσεις για το πώς αλλάζει και εκπαιδεύεται ο εγκέφαλος μας γενικότερα. Η αναγνώριση της προσφοράς αυτής έφτασε σε σημείο ένας πολύ γνωστός νευροεπιστήμονας (Zatorre, 2005) να δηλώσει ότι η μουσική είναι η τροφή της νευροεπιστήμης. Οι πρώτες μελέτες εστίασαν στις διαφορές μουσικών και μη μουσικών στην επεξεργασία ακουστικών ερεθισμάτων (Kraus & Chandrasekaran, 2010), δείχνοντας ότι οι μουσικοί αφιερώνουν μεγαλύτερο κομμάτι του ακουστικού φλοιού, αλλά και ακολουθούν διαφορετικούς εγκεφαλικούς διαδρόμους για την επεξεργασία της μουσικής. Αυτές οι μελέτες ονομάζονται μελέτες συσχέτισης, αλλά έχουν ένα ελάττωμα: ενώ η μεθοδολογία αποτελεί μια πολύ λογική πρώτη σκέψη, δεν εξηγεί αν η εκπαίδευση άλλαξε τον εγκέφαλο των μουσικών ή αν επειδή ο εγκέφαλός τους ήταν διαφορετικός τα άτομα αυτά στράφηκαν στην μουσική (η συσχέτιση δεν δείχνει αιτιότητα). Έτσι τελευταία διαδόθηκε και η βραχύχρονη μουσική εκπαίδευση μέσα στο νευροεπιστημονικό «εργαστήριο» με μετρήσεις πριν και μετά, προκειμένου να φανεί η αιτία και όχι η συσχέτιση. Ας δούμε λοιπόν μερικά από τα ευρήματα των ερευνών αυτών: Η κρίσιμη ηλικία Μία σειρά από μελέτες συσχέτισης ερευνώντας διαφορετικές πλευρές της επεξεργασίας της μουσικής έχουν δείξει ότι η κρίσιμη ηλικία έναρξης της μουσικής εκπαίδευσης είναι τα 7 – 9 χρόνια. Σε αυτήν την χρονική περίοδο είναι που συμβαίνουν πιθανότατα οι περισσότερες και βαθύτερες αλλαγές. Αναλυτικότερα, μια μελέτη που συσχέτισε το μέγεθος του ακουστικού φλοιού που ασχολείται με την ακρόαση ήχων (πιάνου ή ημιτονοειδούς ηχοχρώματος) φανέρωσε ότι οι μουσικοί δραστηριοποιούν μεγαλύτερο κομμάτι του ακουστικού φλοιού (ή πιο έντονα το ίδιο) στην ακρόαση των τόνων του πιάνου. Ακόμη, το πόσο μεγαλύτερο είναι αυτό το κομμάτι συσχετίζεται με την ηλικία έναρξης της μουσικής εκπαίδευσης βάζοντας το κατώφλι στην ηλικία των 9 ετών (Pantev et al., 1998). Μια άλλη μελέτη που σύγκρινε την δομή του ακουστικού φλοιού των μουσικών με απόλυτο αυτί με αυτή των μουσικών χωρίς απόλυτο αυτί, διέκρινε 2 χαρακτηριστικά που μπορούσαν να διακρίνουν τα άτομα: α) το μέγεθος του οπίσθιου τμήματος του ακουστικού φλοιού και β) την ηλικία έναρξης της μουσικής εκπαίδευσης με κρίσιμη ηλικία τα 7 χρόνια (Keenan, et al., 2001; Baharloo, et al., 1998). Στο σημείο αυτό είναι καλό να τονίσουμε ότι η συζήτηση για το απόλυτο αυτί και τον ρόλο της εκπαίδευσης ή της προδιάθεσης συνεχίζεται χωρίς καταληκτικά δεδομένα (Bermudez & Zatorre, 2009). Ακόμη, μια διαχρονική μελέτη των Norton et al., (2005) δείχνει ότι η έναρξη της μουσικής εκπαίδευσης από την ηλικία των 7 ετών οδηγεί σε μεγαλύτερες δομικές αλλαγές τόσο στον ακουστικό φλοιό όσο και στον κινητικό, σε σχέση με παιδιά που ξεκίνησαν αργότερα. Δομικές αλλαγές έχουν βρεθεί και στην παρεγκεφαλίδα, στον πρόσθιο φλοιό και στο corpus callosum, την δομή που συνδέει τα 2 ημισφαίρια του εγκεφάλου (Shlaug, 2003) Γενίκευση Γιατί οι αλλαγές αυτές είναι σημαντικές; Μα γιατί ο εγκέφαλος είναι σαν έναν μυ. Όταν τον γυμνάζεις (πχ σηκώνεις βαράκια) δεν μαθαίνει να κάνει μόνο αυτό που κάνεις στην εξάσκηση (μόνο να σηκώνει βαράκια) αλλά να σηκώνει και όποιο άλλο βάρος του ζητηθεί. Έτσι και ο εγκέφαλος γενικεύει τις αλλαγές και επεξεργάζεται δυνατότερα όλα τα ερεθίσματα που σχετίζονται με τις λειτουργίες αυτές. Έχει βρεθεί λοιπόν ότι οι μουσικοί μαθαίνουν πιο εύκολα τους ήχους μιας ξένης γλώσσας (Wong et al., 2007), έχουν μεγαλύτερο λεξιλόγιο και στην μητρική τους γλώσσα (Forgeard et al., 2008), καλύτερη ικανότητα ανάγνωσης (Overy, 2003), καλύτερη ικανότητα να ξεχωρίζουν τον ήχο που θέλουν σε ένα θορυβώδες περιβάλλον (Chandrasekaran, & Kraus, 2010), ανώτερη επίδοση σε έργα βραχύχρονης μνήμης (περισσότερη RAM για να καταλαβαινόμαστε) (Parbery-Clark, et al., 2009), καλύτερη αναγνώριση των ακολουθιών (patterns) που χτίζουν το ακουστικό μας περιβάλλον (Herholtz, et al., 2009), καλύτερη ικανότητα ολοκλήρωσης των οπτικοακουστικών ερεθισμάτων (Lappe et al., 2009) καλύτερη ικανότητα να συγκέντρωσης και διατήρησης της προσοχής (Strait, et al., 2010) και δυνατότερη επεξεργασία όλων των ακουστικών σημάτων που έχουν συναισθηματικό νόημα (όπως το κλάμα ενός παιδιού) (Strait, et al., 2009). Πάω στοίχημα και ότι για τους μουσικούς (ίσως πέρα από τους κρουστούς) είναι πιο εύκολο να μάθουν τυφλό σύστημα στο πληκτρολόγιο απ’ ότι για τους υπόλοιπους (αυτό δεν έχει ερευνηθεί – και δεν νομίζω ότι έχει και πολύ νόημα εδώ που τα λέμε). Εκπαιδευτικές προεκτάσεις Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν την αξία της μουσικής εκπαίδευσης στην καλύτερη ανάπτυξη του παιδιού αλλά και στην δυνατότητα προσαρμοστικότητας στο περιβάλλον. Στο σημείο αυτό είναι καλό να αναρωτηθούμε: αφού η μουσική εκπαίδευση προσφέρει τόσα πολλά, γιατί είναι παρατημένη από το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα (και όχι μόνο); Γιατί σαν μουσική διδάσκεται μόνο η ιστορία της μουσικής και όχι η ίδια; Γιατί δεν ξεκινάει από την ηλικία που δείχνουν οι μελέτες ότι πραγματικά μπορεί να βοηθήσει; Και γιατί είναι το πρώτο μάθημα που χάνεται αν πρέπει να αναπληρωθούν ώρες στο σχολείο; Σκεφτείτε απλά πόσο θορυβώδες χώρος είναι μια τάξη… η ικανότητα να ξεχωρίσεις μέσα σε αυτό τον θόρυβο την πηγή που σε ενδιαφέρει είναι σημαντικό προσόν στα σχολικά χρόνια… Ημ/νία: 22:01 - 21/05/11

Εισαγωγή: Το αρθράκι αυτό αποτελεί μια σύντομη περιγραφή μιας πρόσφατης μελέτης της μουσικής αντίληψης με την χρήση λειτουργικού μαγνητικού τομογράφου, που χρησιμοποιώντας για ερέθισμα ένα ολοκληρωμένο μουσικό κομμάτι αντί αποστειρωμένων εργαστηριακών ήχων αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη επιστημονική προσέγγιση της μουσικής αντίληψης μέχρι τώρα. Λοιπόν, είμαι ενθουσιασμένος! Στις προηγούμενες δύο «συναντήσεις» μας (http://www.noiz.gr/index.php?action=articles;sa=view;article=438 http://www.noiz.gr/index.php?action=articles;sa=view;article=460) επιχειρηματολόγησα ότι η νευροεπιστήμη αν και έχει ωφεληθεί ιδιαίτερα από την μελέτη της αντίληψης της μουσικής [τόσο που ένας από τους σημαντικότερους εν ενεργεία νευροεπιστήμονες αποκαλεί την μουσική «τροφή της νευροεπιστήμης» (Zatorre, 2005)], στην ουσία δεν έχει προσφέρει η ίδια αρκετά στην μουσική [πέρα από το πολύ ιδιαίτερο μοντέλο κατανόησης της μουσικής της Isabelle Perez (Peretz & Coltheart, 2003) που συζητήσαμε στο πρώτο σχετικό αρθράκι]. Ο βασικός λόγος για αυτή την σχετικά μονόδρομη σχέση είναι ότι η μελέτη του εγκεφάλου και της σχέσης του με την μουσική είναι τόσο καινούρια που ακόμα δεν έχει προλάβει να αποδώσει ουσιαστικούς καρπούς. Αντίθετα αναγκαστικά αναλώνεται στην μελέτη πολύ βασικών στοιχείων όπως η αντίληψη μεμονωμένων τόνων (Brown, Chen, & Hollinger, 2013), ρυθμών (Grahn, 2012) ή έστω patterns (Herholz, Lappe, & Pantev, 2009) χωρίς να μπορεί να ακόμα να κάνει το επόμενο βήμα που θα ήταν η μελέτη της ολοκληρωμένης μουσικής εμπειρίας. Λοιπόν, διαψεύστηκα παταγωδώς! Και φυσικά αυτός είναι και ο λόγος του ενθουσιασμού μου! Πριν από λίγο καιρό (σχωράτε με που δεν σας έγραψα νωρίτερα αλλά…) δημοσιεύθηκε στην επιστημονική επιθεώρηση NeuroImage μια μελέτη των Alluri και συνεργατών (Alluri et al., 2012 - http://dx.doi.org/10.1016/j.neuroimage.2011.11.019) που περιλαμβάνει την πιο ολοκληρωμένη και οικολογικά έγκυρη μελέτη αντίληψης της μουσικής μέχρι σήμερα (τουλάχιστον εξ όσων γνωρίζω, αλλά μπορώ να πώ ότι είμαι αρκετά ενημερωμένος στην σχετική βιβλιογραφία). Οι ερευνητές αυτοί λοιπόν, παρουσίασαν στους συμμετέχοντες στην έρευνα όχι απλά κάποιους τόνους ή κάποιους απλούς ρυθμούς, αλλά ένα ολοκληρωμένο μουσικό κομμάτι, το Adios Nonino του του Astor Piazzolla ενώ ταυτόχρονα κατέγραφαν την δραστηριότητα του εγκεφάλου μέσω λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας (fmri). Η εύλογη απορία είναι: μα κανείς δεν το είχε σκεφτεί μέχρι τώρα;;; Η απάντηση εδώ στηρίζεται στους μεθοδολογικούς περιορισμούς της απεικόνισης του εγκεφάλου: όταν παρουσιάζει κάποιος ένα τόσο σύνθετο ερέθισμα όπως ένα ολοκληρωμένο μουσικό κομμάτι, δεν μπορεί να μελετήσει τελικά τίποτα γιατί απλά θα φανεί ότι ενεργοποιείται όλος ο εγκέφαλος! Όπως γίνεται κατανοητό αυτό είναι το ίδιο με το να μην κάναμε καθόλου την έρευνα εξ αρχής, αφού το ότι ο εγκέφαλος συμμετέχει στην αντίληψη της μουσικής (όπως και όλων των ερεθισμάτων) του ξέρουμε ήδη, αυτό που ψάχνουμε είναι το πώς και έτσι δεν μπορούμε να το δούμε. Προκειμένου να παρακάμψουν λοιπόν τον συγκεκριμένο περιορισμό οι ερευνητές αυτοί χρησιμοποίησαν ένα πρόγραμμα του πανεπιστημίου του Helsinki για αυτόματη ανάλυση της μουσικής (γραμμένο σε Matlab και ελεύθερο για όποιον του φανεί χρήσιμο - MIRToolbox, https://www.jyu.fi/hum/laitokset/musiikki/en/research/coe/materials/mirtoolbox), το οποίο ανέλυσε το κομμάτι στα 25 βασικά στοιχεία του (principal components) σε δύο χρονικά επίπεδα: μίκρο (κάθε 25 miliseconds ήχου) ή μάκρο (κάθε 3 δευτερόλεπτα ήχου). Για να γίνει το παραπάνω πιο κατανοητό: κάθε χρονικό σημείο του κομματιού πήρε δύο χαρακτηρισμούς: έναν που περιέγραφε ποια είναι τα στοιχεία που ξεχωρίζουν στα συγκεκριμένα 25 miliseconds (ηχόχρωμα, ρυθμική εναλλαγή, μελωδική εναλλαγή φασματικά χαρακτηριστικά κτλ) και έναν που περιέγραφε ποια είναι τα στοιχεία που ξεχωρίζουν στα συγκεκριμένα 3 seconds (Fullness = παρουσία εναλλαγών στο χαμηλότερο άκρο του φάσματος, brightness = παρουσία εναλλαγών στο ανώτερο άκρο του φάσματος, key clarity, pulse clarity, και mode). Πήραν λοιπόν αυτά τα στοιχεία και παρουσιάζοντας τα σε μια λίστα στους συμμετέχοντες τους βάλαν να ακούσουν συγκεκριμένα μέρη του κομματιού και να τα χαρακτηρίσουν επιλέγοντας κάποιο από τα 25 αυτά στοιχεία. Η συμπεριφορική αυτή μικρή μελέτη έδειξε ότι κάποια από τα στοιχεία που είχαν επιλεγεί αυτόματα ως σημαντικά από το πρόγραμμα συσχετίζονταν στατιστικά σημαντικά με τις απαντήσεις/κρίσεις των συμμετεχόντων. Παίρνοντας αυτά τα στοιχεία μπόρεσαν εμπεριστατωμένα να περιγράψουν και να κατατάξουν κάθε χρονικό σημείο του κομματιού σε δυο κλίμακες (μια σε μικρο και μια σε μάκρο επίπεδο). Έπειτα τοποθέτησαν τους συμμετέχοντες στον λειτουργικό μαγνητικό τομογράφο, τους βάλαν να ακούσουν το κομμάτι και σκαναραν την λειτουργία του εγκεφάλου. Συσχετίζοντας, λοιπόν κάθε σημείο του κομματιού με παραπάνω από μια ακουστικές ιδιότητες μπορούσαν οι ερευνητές να συγκρίνουν πως αντιδρά ο εγκέφαλος όταν μέσα στο πλαίσιο μιας ολοκληρωμένης και οικολογικά έγκυρης μουσικής εμπειρίας ξεχωρίζει ένα χαρακτηριστικό. Αυτό μπορεί να γίνει με την συγκεκριμένη μεθοδολογία γιατί μπορεί ο ερευνητής να συγκρίνει την κατάσταση που ο ακροατής δέχεται π.χ. 50% εναλλαγή ρυθμού και 5% εναλλαγή ηχοχρώματος με την αντίστροφη συνθήκη (50% ηχόχρωμα και 5% ρυθμό), αλλά όλα αυτά μέσα σε μια ολοκληρωμένη μουσική εμπειρία και όχι μέσω ξερών και αποκομμένων ερευνητικών ερεθισμάτων. Τα αποτελέσματα της απεικόνισης της εγκεφαλικής λειτουργίας επιβεβαίωσαν εν μέρει παλαιότερες μελέτες για το καθένα από αυτά τα χαρακτηριστικά αλλά ταυτόχρονα κατέδειξαν και καινούριους τρόπους και «νευρονικούς δρόμους» που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος μας όταν ακούει ένα ολοκληρωμένο κομμάτι. Δεν νομίζω ότι ταιριάζει στο ύφος των συζητήσεων μας να αναφέρω τις συγκεκριμένες περιοχές που εμφανίστηκαν, αρκεί όμως να αναφέρω ως καινούρια στοιχεία που μας έδωσε αυτή η έρευνα ότι η ανάλυση της τονικότητας φάνηκε για πρώτη φορά να σχετίζεται με κινητικές περιοχές του εγκεφάλου (σαν να μας παρακινεί να κινηθούμε, και το ενδιαφέρον είναι ότι αυτό συμβαίνει και στην αντίληψη της τονικότητας και όχι μόνο στην αντίληψη του ρυθμού που θα ήταν αναμενόμενο) αλλά και με περιοχές που παραδοσιακά συνδέονται με την αντίληψη και παραγωγή συναισθημάτων, αφαιρετικής σκέψη και ιεραρχικών δομών (σύνταξης). Ο ενθουσιασμός μου λοιπόν έγκειται σε δύο στοιχεία της έρευνας: πρώτον, για πρώτη φορά φύγαμε από το αποστειρωμένο εργαστηριακό ερέθισμα και πήγαμε στην πραγματική – ολοκληρωμένη μουσική, ανοίγοντας επιτέλους έναν μεγάλο δρόμο καινούριο και ανεξερεύνητο! Δεύτερον, φάνηκε μέσω των αποτελεσμάτων της μελέτης αυτής ότι το εγκεφαλικό δίκτυο που σχετίζεται με την αντίληψη της μουσικής αποτελεί ένα περίπλοκο και μη γραμμικό «άθροισμα» των επιμέρους χαρακτηριστικών της μουσικής κινητοποιώντας έτσι πολλά μέρη του εγκεφάλου που παραδοσιακά σχετίζονται με άλλες λειτουργίες (το συναίσθημα, την κίνηση, την αφηρημένη ικανότητα, την αντίληψη νοήματος και ιεραρχικών δομών) δημιουργώντας κάτι σαν virtual εμπειρίες σε αυτές τις λειτουργίες, ταυτόχρονα με την αντίληψη της μουσικής. Αυτή μάλλον είναι και η μαγεία και περιπλοκότητα της ολοκληρωμένης μουσικής εμπειρίας. Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης μελέτης δεν είναι ιδιαιτέρως καινούρια αλλά ο τρόπος μελέτης της μουσικής που ακολουθήθηκε πιστεύω ότι θα γράψει την δικιά του πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία στην νευροεπιστήμη της μουσικής. Alluri, V., Toiviainen, P., Jääskeläinen, I. P., Glerean, E., Sams, M., & Brattico, E. (2012). Large-scale brain networks emerge from dynamic processing of musical timbre, key and rhythm. NeuroImage, 59(4), 3677–89. doi:10.1016/j.neuroimage.2011.11.019 Brown, R., Chen, J., & Hollinger, A. (2013). Repetition Suppression in Auditory–Motor Regions to Pitch and Temporal Structure in Music. Journal of cognitive …, in press. Grahn, J. (2012). Neural Mechanisms of Rhythm Perception: Current Findings and Future Perspectives. Topics in Cognitive Science, 4(4), 585–606. Herholz, S. C., Lappe, C., & Pantev, C. (2009). Looking for a pattern: an MEG study on the abstract mismatch negativity in musicians and nonmusicians. BMC neuroscience, 10, 42. doi:10.1186/1471-2202-10-42 Peretz, I., & Coltheart, M. (2003). Modularity of music processing. Nature Neuroscience, 6(7), 688–691. Zatorre, R. J. (2005). Music, the food of neuroscience? Nature, 434(7031), 312–315. doi:10.1038/434312a Ημ/νία: 22:58 - 16/03/13