Αδελφοί Παναγή. Οι θρυλικοί και πρωτοπόροι οργανοποιοί της Αθήνας "Εκ Μάκρης της Μικράς Ασίας"

[Shelter]

Στην ελληνική οργανοποιία συχνά μιλάμε για όργανα που στην τοπική γεωγραφικά μουσική συνηθίζονται. Και για αυτό μπουζούκια, μαντολίνα πιο παλιά, Λαούτα και λύρες όλων των ειδών και μερικά κρουστά έχουν την τιμητική τους και δίκαια. Το θέμα της κιθάρας αν και από την αρχή παρόν έχω την αίσθηση ότι ήταν πάντα κάπως πιο παραγκωνισμένο καθώς όλοι είχαν στο μυαλό τους το όργανο ως «συνοδευτικό». Από τον καιρό που κάποιοι σκέφτονταν την κιθάρα ως ακομπανιέρο στην μαντολινάτα ή το μπουζούκι και τράβαγε μέσα στα χρόνια χωρίς αναθεώρηση. Ωστόσο οι οργανοποιοί πάντα έφτιαχναν κιθάρες σε μικρότερους αριθμούς.

 

Σχετικά με τους οργανοποιούς, εκτός από τον Μούρτζινο και τον Σταθόπουλο που δεν έχουμε και πολλά δείγματα δυστυχώς εχουμε Κ.Λ.Πεσπαζόγλου, και κυρίως τους Αρμένηδες αγαπημένους πολλών ασχολουμένων (Τερζιβασιάν, Απαρτιάν κλπ) που έφτιαξαν πολλές και όρισαν στυλιστικά το περίγραμμα της λαικής κιθάρας. Προσωπικά μου αρέσουν πολύ οι Αθηναίοι Παναγήδες (Αφοι Παναγή). Με μακρά παράδοση και συμβολή στην ελληνική οργανοποιία.

 

Ο πατέρας τους ήταν επίσης οργανοποιός (Πανηγύρης Παναγής) από τη Μάκρη της Μ.Ασίας (σημερινό Fethiye) όπου με την καταστροφή της Σμύρνης και την εκδίωξη των ελληνικών πληθυσμών της Μ.Ασιας περνάει αρχικά στη Ρόδο με τη γυναίκα και τα δυο παιδιά του και στη συνέχεια τον Πειραιά. Ο Πανηγύρης έστησε εργαστήριο στην Κρεμμυδαρού όπου κατασκεύαζε κυρίως δημοτικά όργανα (λύρες και ξακουστά για την ποιότητά τους λαούτα) αλλά και λίγα μπουζούκια, μαντολίνα και κιθάρες. Μεγαλώνοντας τα δύο του παιδιά, ο Βασίλης και Γιώργος έγιναν αρχικά βοηθοί στο εργαστήριο του πατέρα τους και στη συνέχεια έπαιρναν και δικές τους παραγγελίες.

 

Ο μεγαλύτερος σε ηλικία Γιώργος Παναγής (1911-1995) το 1938 παντρεύεται και φεύγει για την Αθήνα όπου ανοίγει εργαστήριο κοντά στην πλατεία Καρύτση (Χαβρίου 9 εντός στοάς) και δύο χρόνια αργότερα ο πατέρας τους ο Πανηγύρης πεθαίνει και το εργαστήριο στον Πειραιά κλείνει με τον έτερο αδελφό Βασίλης Παναγή (1914-1998) να ενώνει τις δυνάμεις του με τον αδελφό του στο εργαστήριο της Χαβρίου στην Αθήνα. Το εργαστήριο παρέμεινε στην πλατεία Καρύτση σε όλη τη διάρκεια του αλλάζοντας από Χαβρίου 9 σε πλατεία Καρύτση 3 και μετά Πραξιτέλους 7.

 

 

Οι Αφοί Παναγή παρά το ότι έφτιαχναν και μπουζούκια (είναι γνωστό ότι υλοποίησαν το τετράχορδο του Χιώτη) ασχολήθηκαν πολύ με την κιθάρα τόσο σε αντικείμενο κανταδοκιθάρας (μην ξεχνάμε ότι ήταν πολύ διαδεδομένο είδος), αυτού που ονομάζουμε σήμερα «λαϊκή» κιθάρα όσο και κλασσική κιθάρα. Έφτιαξαν πλήθος οργάνων και αρκετών διαφορετικών τυπολογιών (αντίθετα με τους Αρμένηδες που μάλλον ήταν πιο εστιασμένοι στον προσανατολισμό του λαϊκού τραγουδιού). Οι κιθάρες τους έγιναν όργανα αναφοράς στην ελληνική οργανοποιία τόσο για τις λαϊκές τους που έπαιξαν σε πλήθος ιστορικών ηχογραφήσεων, όσο και τις κανταδοκιθάρες που επίσης ηχογραφήθηκαν πολλάκις και τις κλασσικές τους.

 

Στην αυγή της κλασσικής κιθάρας στην Ελλάδα όπως σήμερα τη γνωρίζουμε, ο πρωτεργάτης τότε Γεράσιμος Μηλιαρέσης, έχοντας μόλις γυρίσει από τα μαθήματα τελειοποίησης με τον A.Segovia και όντας ο πρώτος κιθαριστής στη χώρα με πιο αξιόλογες σπουδές, φιλοδοξώντας να εκκινήσει έναν κύκλο μαθητών που θα δίδασκε στα πρότυπα που έμαθε, βρέθηκε μπροστά στο αδιέξοδο της ανυπαρξίας αντίστοιχων μουσικών οργάνων. Οι λαϊκές κιθάρες και οι κανταδοκιθάρες της εποχής δεν ήταν όργανα των προδιαγραφών που έθεταν η τεχνική και το ρεπερτόριο που απαιτούσε το εγχείρημα του Μηλιαρέση και η εισαγωγή οργάνων από την Ισπανία ήταν απαγορευτική για το εισόδημα του Έλληνα της εποχής. Ο Μηλιαρέσης για να λύσει αυτό το πρόβλημα προσκάλεσε τον Segovia στην Αθήνα το 1951 για δύο ρεσιτάλ, στα περιθώρια των οποίων τον πήγε με την κιθάρα του στο εργαστήριο των Παναγήδων (Είχε μια Hermann Hauser τότε που μάλλον ήταν βελτιωμένο αντίγραφο A.Torres. Φαίνεται ότι ο Segovia είχε κάτι σαν endorsement γιατί ο Hauser του έφτιαξε 12 όργανα και ο γέρος τα παίνευε όπου στεκόταν και βρισκόταν αφήνοντας την M.Ramirez του που είχε από το 1912).

 

 Οι Παναγήδες μελέτησαν προσεκτικά την κιθάρα και κατασκεύασαν αρχικά αντίγραφα και στη συνέχεια κιθάρες βασισμένες σε αυτό το πρότυπο, με μερικές τροποποιήσεις από την εμπειρία τους και ξυλεία που ήταν πιο προσιτή και σε αυτούς σαν πρώτη ύλη αλλά και στην αγοραστική δύναμη του ελληνικού κοινού.

Δεν πρέπει να υπάρχει Έλληνας κλασσικός κιθαρίστας μέχρι και τη δεκαετία του 90 που δεν έβαλε κάποια στιγμή τα δάχτυλά του πάνω σε μια Παναγή. Ωστόσο τα όργανα αυτά είχαν διαβάθμιση στην ποιότητα και φυσικά στην τιμή.

 

Προσωπικά έχω δει και παίξει με δεκάδες όργανα από εκείνη την εποχή. Είναι αχανής η κατάσταση και μπορείς να βρεις από όργανα με λίγο random ξύλα και λούστρα μέχρι πραγματικά διαμάντια με ΑΑΑ flame maple πλάτες και AAA ελάτινα καπάκια ή καρυδιές με έλατο. Χαρακτηριστικό των Παναγήδων είναι η projected φωνή με έντονα μπάσα (πιο βαθύ ηχείο) και ωραία άνετα μανίκια με έβενο.

 

Επίσης οι Παναγήδες έκαναν χρήση διαφορετικών ετικετών μέσα στα όργανα, πράγμα που αποτελεί και τεκμήριο χρονολόγησης πλέον στα όργανά τους. Αυτό γίνεται τόσο από την διεύθυνση του εργαστηρίου και το layout της ετικέτας όσο και από μια σειρά σπανίων οργάνων με γαλλόφωνη ετικέτα (παραλληλόγραμμη) που βγήκαν από το εργαστήριο της Πλ.Καρύτση 3, την ίδια χρονική περίοδο που έβγαιναν κανονικά και οι υπόλοιπες με την ελληνική ετικέτα (ρόμβο) με το γνωστό κλειδί του σολ. Για τα όργανα αυτά με τη γαλλόφωνη ετικέτα-θρύλο υπάρχει μια φήμη ότι προορίζονταν για εξαγωγή στο εξωτερικό αλλά δυστυχώς εγώ προσωπικά δεν έχω κάποια τεκμηρίωση για αυτό.

 

Οι Παναγήδες είχαν δώσει όργανα που έγιναν πολύ γνωστά στα χέρια πλήθους μουσικών με ενδεικτικά γνωστούς το Νίκο Γούναρη και το Τρίο Καντσόνε (Πετσίλας/Παπαθεοδώρου/Τρούπτσιος), τον Κώστα Χατζή με μία ιδιαίτερης κατασκευής κιθάρα με μεγαλύτερο σώμα, το τετράχορδο του Χιώτη, τετράχορδα σε Σταματίου και Ζαμπέτα αλλά και τρίχορδα στον Βαμβακάρη. Λαϊκές σε Καζατζίδη, Νταλάρα κ.α και  φυσικά κλασσικές σε Μηλιαρέση, Φάμπα και ΌΛΟΥΣ τους μαθητές τους αλλά και την πρώτη απόπειρα ανακατασκευής μιας αρχαίας κιθάρας που κατασκευάστηκε κατά παραγγελία του σκηνοθέτη Α.Λάβδα για την παράσταση του «Προμηθέα Δεσμώτη» που ανέβηκε το 1962 στο αρχαίο θέατρο των Φιλίππων από το Κρατικό Θέατρο Β.Ελλάδος.

 

Ο Γιώργος Παναγής έφυγε προδομένος από την καρδιά του το 1995 και το 1998 ακολούθησε και ο αδερφός του ο Βασίλης (νομίζω από ίδια αιτία). Ελλείψει αρσενικών απογόνων (τότε δεν υπήρχαν γυναίκες οργανοποιοί) το εργαστήριο τους πέρασε στα χέρια του ανιψιού τους Λάζαρου Καβάση που ήδη εργαζόταν ως βοηθός καποια χρόνια, από όπου έχουμε μερικές κιθάρες με ετικέτα που γράφει «Αφοι Παναγή- Λάζαρος Καβάσης» όπου δυστυχώς δεν γνωρίζουμε τι από αυτά είναι αμιγώς του Καβάση και αν κάποιο ήταν μισοτελειωμένο από τους Παναγήδες και ολοκληρωμένο από τον Καβάση. Δυστυχώς και ο Λ.Καβάσης πέθανε σε μικρή ηλικία οδηγώντας στο τέλος την ύπαρξη του ιστορικού εργαστηρίου.

 

Αρκετά από αυτά τα όργανα υπάρχουν ακόμα γύρω μας εκτός του ηχητικού αποτυπώματός τους στη δισκογραφία της χώρας μας και τη συλλογική μας μνήμη. Τα βλέπουμε μερικές φορές στα μεταχειρισμένα να αλλάζουν χέρια. Αλλά δυστυχώς τα όργανα του Π.Παναγή είναι πανσπάνια (ειδικά τα λαούτα), τα μαντολίνα τους επίσης, τα μπουζούκια πολύ σπάνια και οι κιθάρες τους αν και πολλές, αρκετά συχνά είναι σοβαρά και μερικές φορές μη αναστρέψιμα πειραγμένες. Αυτό είναι αποτέλεσμα της επιχείρησης αρκετών λαϊκών μουσικών της δεκαετίας του 80-90 να αναπαράγουν τον ήχο των λαϊκών κιθαρών τους, παίρνοντας μια κλασσική Παναγή και βάζοντας χορδιέρα και άλλο καβαλάρη ώστε να πάρει μεταλλικές χορδές. Δυστυχώς η διαφορετική κατασκευή δε σήκωνε στον οπλισμό του καπακιού την αυξημένη τάση των χορδών και την πίεση στον καβαλάρη με αποτέλεσμα να έχουμε το κλασσικό βύθισμα στο καπάκι κάτω από τον καβαλάρη ή αν κρατιόταν η παλιά "κλασσική" γέφυρα, η τάση σήκωνε μαζί καπάκι και γέφυρα.

 

Ευτυχώς από το 2000 και μετά μετα το boom με τη μόδα του gitane swing και στη χώρα μας, αρκετοί ενδιαφέρθηκαν για τις ακουστικές κιθάρες και ως συνέπεια είχαμε και οργανοποιούς που μετά την μελέτη των κλασσικών οργάνων του gypsy swing (maccaferri, selmer κλπ) μελέτησαν και ελληνικά σχέδια με κορυφαία τα σχέδια των Απαρτιάν και Παναγή. Δε γνωρίζω σε τι ποσοστό τα ενσωμάτωσαν στις κατασκευές τους, αλλά δεν νομίζω ότι έχω δει ακριβές αντίγραφο Παναγή.

 

 

Πανηγύρης Παναγής με οικογένεια στη Μάκρη και ετικέτα οργάνου του απο το εργαστήριο στον Πειραια. 

Πανηγύρης Παναγής και ο μικρός γιός του Βασίλης έξω απο το εργαστήριο του Πειραιά.

Οι Αφοί Παναγή επι το έργον στο αθηναικό εργαστήριο με κιθάρες και μπουζούκια.

Αφοί Παναγή με Τρίο Καντσόνε και τις κιθάρες τους ανα χείρας.

Επεξεργασμένο 15 Σεπτεμβρίου 2023 από shelter

[Shelter]

Κώστας Χατζής με την ειδικής κατασκευής κιθάρα Παναγή.

Η κοινή ετικέτα του εργαστηρίου της πλ.Καρύτση και μια λαική κιθάρα Παναγή

[Ali Barout]

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αναδρομή. Ευχαριστώ @shelter!

[Shelter]

Η αποπειρα κατασκευής της αρχαίας κιθάρας για την παράσταση της τραγωδίας "Προμηθεύς Δεσμώτης" 1962.

Επεξεργασμένο 15 Σεπτεμβρίου 2023 από shelter

[Ali Barout]

Μπορεί να διαγράψει κάποιος μοντ τα ποστ μου να φαίνεται ωραιότερο στο τέλος; δεν το κατάλαβα ότι θα έχουμε οπτικό υλικό!

[fusiongtr]

Αργύρη αν θυμάμαι καλά νομίζω ότι είχες (δεν ξέρω αν έχεις ακόμα) μια κιθάρα Παναγή.

Κάνω λάθος?

Φύρανα?

 

EDIT: Διόρθωσε και τον τίτλο "πρωτοπόροι"

Επεξεργασμένο 15 Σεπτεμβρίου 2023 από fusiongtr

[Shelter]

3 ώρες πριν, fusiongtr είπε

Αργύρη αν θυμάμαι καλά νομίζω ότι είχες (δεν ξέρω αν έχεις ακόμα) μια κιθάρα Παναγή.

Κάνω λάθος?

Φύρανα?

Δεν κάνεις λάθος. Έχω κληρονομήσει απο τη γιαγιά μου μια απο αυτές με τη γαλλόφωνη ετικέτα. Σε αυτήν έμαθα κλασσική κιθάρα. Έχω και ηχογράφηση κάπου.

 

Θα ακολουθήσουν μερικές ακόμη φωτογραφίες απο όργανα.

Επεξεργασμένο 15 Σεπτεμβρίου 2023 από shelter

[Shelter]

Λαούτα του πατρός Πανηγύρη Παναγή.

Οι διαφορετικές ετικέτες που χρησιμοποιήθηκαν στο εργαστήριο.

Τετράχορδο Παναγή, ο Δημήτρης "Μπέμπης" Στεργίου με μπουζούκι Παναγή, Μυστακίδης με κιθάρα Παναγή, δυο λαικές και μια πολύ ωραία πλάτη απο Καρυδιά. Ο Νίκος Γούναρης με κιθάρα Παναγη και ο Τόνις Μαρούδας με κιθάρα Παναγη.

Επεξεργασμένο 15 Σεπτεμβρίου 2023 από shelter

[Shelter]

Τρείς πολύ ωραίες Παναγή με μια ξεχωριστή 3/4 με κατσαρό κελεμπέκι στην πλάτη και τα πλαινά.

Και η γαλλόφωνη ετικέτα σε κλασσική Παναγή.

[Shelter]

Και ένα μικρό ηχητικό δείγμα Παναγή. Με τις ατέλειές του δυστυχώς, σε σύνθεση για λαούτο απο το18ο αιώνα.

Επεξεργασμένο 15 Σεπτεμβρίου 2023 από shelter