Λαϊκοί δρόμοι, τροπικότητα στο ρεμπέτικο

Πρόλογος

Καιρό τώρα ήθελα να συγκεντρώσω και να ανεβάσω μια οργανωμένη αλλά και συμπυκνωμένη σύνοψη των δρόμων. Τελευταία φορά είχα ανεβάσει μια σύνοψη για τις συγχορδίες, το μακρινό ... 2010! Από τότε μεσολάβησαν σπουδές και μελέτη, οπότε θα ήθελα να κάνω ένα update.
Καταγεγραμμένη ερμηνεία με βάση τα μακάμια ή την βυζαντινή θεωρία έχει γίνει πλήρως και επιτυχημένα (ο Μαυροειδής, ο Τσιαμούλης, ο Βούλγαρης). Θεωρώ ιδανικό αν όχι απαραίτητο να τους μελετήσει όποιος παίζει ρεμπέτικο, για να κατανοήσει πλήρως τους δρόμους. Παράλληλα απαιτείται (τουλάχιστον) στοιχειώδης γνώση της δυτικής θεωρίας και αρμονίας, καθώς και η ικανότητα να αντιληφθεί κανείς τον τρόπο με τον οποίο αναμιγνύονται.
Εδώ απλώς θα προσπαθήσω να τους εντάξω στο σύστημα της ανατολικής μεσογείου, μιλώντας όμως αποκλειστικά για συγκερασμένα όργανα, κρατώντας (και ομαδοποιώντας) τα ήδη χρησιμοποιούμενα ονόματα - θα προσπαθήσω να μην εισάγω όρους που δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ από μπουζουξήδες (παρ’όλα αυτά θα γίνουν αναφορές στα μακάμια όπου χρειάζεται). Επίσης ο κάθε δρόμος ακολουθεί την δική του πορεία, διαφορετική από το μακάμι από το οποίο προέρχεται και ονομάστηκε, σε μια ιδιοφυή μίξη με την δυτική αρμονία.

Η κλίμακα

Κατ’αρχήν ας δούμε την κλίμακα πάνω στην οποία κινούμαστε: η ντο μείζονα -αλλά στη φυσική της μορφή, με ελαφρώς χαμηλωμένες τη μι και τη σι. Είναι λιγότερο από 1/4 του τόνου, αλλά αρκετό για να «μαλακώσει» η νότα και να προσεγγίζεται ως κινητός φθόγγος. Δηλαδή, αναλόγως τη μελωδία και τον δρόμο, να παίζουμε είτε μι είτε μι ύφεση (το ίδιο και το σι).
Έχοντας λοιπόν την κλίμακα, μπορούμε να εξερευνήσουμε τους τρόπους που προκύπτουν από αυτήν. Δηλαδή διαφορετικά μελωδικά κέντρα, όμως με το ίδιο υλικό (οπλισμό) και τα ίδια όρια και δεσπόζοντες φθόγγους. Αναλόγως την βαθμίδα-βάση, καθορίζεται και η μελωδική πορεία. Μια χαμηλή βάση (ντο, ρε, μι) θα δώσει ανοδική πορεία (καναρίνι μου γλυκό), μια ψηλή βάση (ντο ψηλό) θα δώσει καθοδική πορεία (η μόνη μου παρηγοριά) ενώ μια μεσαία βάση (φα, σολ, λα) θα δώσει μια πρώτη φράση μέχρι το πάνω ντο, μετά κάθοδο προς το κάτω ντο, και τέλος επιστροφή στη βάση (ένα καράβι από τη χιο).

5/4/3χορδα

Αλλά ας ξεκινήσουμε από τα πεντάχορδα, δηλαδή μια έκταση 5ης καθαρής. Αυτή βρίσκεται στα 2/3 της ελεύθερης χορδής, και είναι η δεύτερη αρμονική (η πρώτη διακριτή νότα, μετά την οκτάβα). Γι’αυτό αποτελεί ένα διάστημα που ακούγεται πλήρες και ουδέτερο στο αυτί. Οι δεσπόζοντες φθόγγοι είναι η βάση και η κορυφή του, σημαντική όμως είναι και η 3η βαθμίδα του. Η μελωδία ξεκινάει σε μια από αυτές τις νότες, και κατά κανόνα καταλήγει στην βάση.
Εξίσου θεμελιώδη είναι και τα τετράχορδα, και μάλιστα είναι αρχαιότερα από τα 5χορδα (τα οποία θεωρούνται ως 4χορδα με προσθήκη ενός τόνου).
Οπότε έχουμε την κλίμακα που είναι ο καμβάς μας, τους τρόπους που προκύπτουν από διαφορετικές βάσεις, και τα 3/4/5χορδα που είναι τα δομικά υλικά τα οποία θα συνδυάσουμε για να φτιάξουμε μακάμια ή δρόμους. Τα μακάμια αναφέρονται σε πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (φθόγγοι, 3/4/5χορδα, μελωδική πορεία, συμπεριφορά) ενώ οι δρόμοι είναι μια απλοποιημένη και ομαδοποιημένη μορφή τους με στοιχεία δυτικής αρμονίας.
Έχει μεγάλη σημασία η φυσική βάση από την οποία προέρχεται κάθε στοιχείο, και η διαδικασία δημιουργίας κάθε δρόμου βήμα-βήμα, με την αντίστοιχη ομαδοποίηση που προκύπτει.

5χ Ραστ

Ξεκινώντας από το ντο, η πέμπτη βρίσκεται στο σολ. Αυτό λοιπόν είναι το 5χορδο ραστ: ντο-ρε-μι-φα-σολ (Τ-Τ-Η-Τ). Παρατηρούμε ότι θέση 3ης βαθμίδας έχει ο κινητός φθόγγος μι, στην πράξη όμως συνήθως βρίσκεται ψηλά (συγκερασμένο μι).

4χ Ουσάκ

Αν τώρα πάρουμε σαν βάση το ρε, σχηματίζεται ένα τετράχορδο ρε-σολ, με προσαγωγέα τόνο (ντο-ρε). Αυτό είναι το 4χορδο ουσάκ, και μάλιστα το μι κινείται μεταξύ μι και μι ύφεση αναλόγως την μελωδία. Δηλαδή όταν η μελωδία ανεβαίνει παίζουμε μι φυσικό, ενώ όταν κατεβαίνει παίζουμε μι ύφεση. Να σημειώσουμε ότι αυτό που συνήθως εννοείται ουσάκ στο μπουζούκι (σταθερό μι ύφεση) ονομάζεται κιουρντί. Μπορεί κάποια μελωδία να έχει σταθερά μι ψηλό, παρόλα αυτά η συμπεριφορά της να είναι ουσάκ και όχι διατονικό (φυσικό) μινόρε, με την δυτική έννοια.
Οπότε το ουσάκ είναι 4χορδο με βάση το ρε και κορυφή το σολ, προσαγωγέα τόνο και κινητή δεύτερη βαθμίδα (Τ-Η-Τ ή Η-Τ-Τ). η μελωδία μπαίνει από ρε ή σολ και καταλήγει στο ρε. Συνδυάζεται με το 5χορδο ραστ, εξάλλου το ντο χρειάζεται να ακουστεί ώστε να συμπληρωθεί έκταση 5ης.

3χ Σεγκιάχ

Αν πάρουμε ως βάση το μι, σχηματίζεται το 3χορδο σεγκιάχ: μι-φα-σολ (γνωστό ως χουζάμ στο μπουζούκι, αλλά αυτό είναι άλλος δρόμος στην πραγματικότητα). Εδώ το μι είναι ψηλό, και μαζί με το σολ έλκουν έντονα τους υποκείμενους φθόγγους. Δηλαδή το μι έλκει το ρε (παίζουμε ρε#) και το σολ το φα (φα#). Η μελωδία κινείται γύρω από το μι και το σολ, επίσης υπάρχει έντονη αναφορά στο ντο. Η κατάληξη κανονικά γίνεται στο μι, αλλά από πολύ νωρίς είχε επικρατήσει η κατάληξη στο ντο (και η συγχορδία C για συνοδεία). Συνδυάζεται κι αυτό με το 5χ ραστ.

Δρόμοι

Έτσι συμπληρώσαμε το πρώτο κομμάτι, από ντο μέχρι σολ: 5χ ντο ραστ - 4χ ρε ουσάκ - 3χ μι σεγκιάχ. Παρατηρούμε ότι από το σολ και μετά, βάσει των διαστημάτων της φυσικής μείζονας κλίμακας, επαναλαμβάνεται η ίδια διάταξη: σολ ραστ – λα ουσάκ – σι σεγκιάχ. Όμως το βασικό 5χορδο είναι στην πρώτη ομάδα, και μετά διπλασιάζεται έτσι ώστε να σχηματιστεί οκτάβα. το μι είναι συνήθως στην ψηλή θέση (μι αναίρεση) ενώ το σι χαμηλωμένο (σι ύφεση). ας τα δούμε αναλυτικά φτιάχνοντας τους δρόμους.

Δρόμος ραστ

Έχει 5χ ντο ραστ (ντο-ρε-μι-φα-σολ, προσαγωγέας ημιτόνιο) και συνημμένο 4χ σολ ραστ (σολ-λα-σι-ντο). Το μι είναι σχετικά σταθερό στην ψηλή θέση, αντίθετα το σι διατηρείται ευμετάβλητο (όταν η μελωδία κατεβαίνει, γίνεται σι ύφεση). Επίσης παρατηρείται έλξη φα# προς το σολ. Συμπεριλαμβάνονται κλάδοι (μακάμ) όπου η μελωδία μπαίνει από σολ ή με καθοδική πορεία από ψηλό ντο (αλατσατιανή). Επίσης πιθανόν να σχηματιστούν 4χ/5χ ραστ πάνω ή κάτω από την κύρια οκτάβα (ώρες με θρέφει ο λουλάς).
Συγχορδίες: C, και πιθανόν G.
Παραδείγματα: ραστ του τεκέ (χαλκιάς), γκαμηλιέρικο (μπάτης), καναρίνι μου γλυκό, συννεφιασμένη Κυριακή,

Δρόμος ουσάκ

Έχει 4χορδο ρε ουσάκ (ρε-μι/b-φα-σολ) με προσαγωγέα τόνο (και πιθανό κλείσιμο σι-ντο-ρε), και διαζευγμένο 4χ λα ουσάκ (λα-σι/b-ντο-ρε). Επίσης περιέχει 5χ ντο ραστ και 5χ σολ μινόρε (με προσαγωγέα τόνο, χωρίς έλξη φα# -εξαίρεση «μήλο μου και μανταρίνι»). Σε αυτόν τον δρόμο θα συμπεριλάβουμε και άλλες διατάξεις (μακάμ), όπως 5χ ρε ουσάκ + 4χ λα ουσάκ (σφουγγαράδες, τούτοι οι μπάτσοι), 4χ ρε ουσάκ + 5χ σολ μινόρε (ψαράδες), με 4χ ουσάκ+ 5χ ραστ (βάλε με στην αγκαλιά σου), καθώς και 4χ ρε ουσάκ που κινείται στα όρια της κλίμακας, από το κάτω μέχρι το πάνω ντο (διάταξη Τ+4χ+4χ).
Το σι συνήθως παίζεται χαμηλό (σι ύφεση), μόνο όταν η μελωδία κινείται γύρω από το ψηλό ρε παίζεται σι αναίρεση (συγκερασμένο). Επίσης παρατηρούμε ότι το ουσάκ μπορεί να γίνει και 5χορδο (ρε-λα) οπότε δεν είναι απαραίτητο να παιχτεί ο προσαγωγέας αφού μελωδικά έχει ήδη συμπληρωθεί 5η (δυο μάγκες μες τη φυλακή).
Συγχορδίες: Dm, C/Cm, και πιθανόν Gm.
Παραδείγματα: γυφτοπούλα (μπάτης), θα σπάσω κούπες, εγώ μάγκας φαινόμουνα, εργάτης (τούντας), φοβούμαι μη σε χάσω (πώς θα περάσει η βραδιά), μαζί μου δεν ταιριάζεις.

Δρόμος σεγκιάχ

Έχει 3χ σεγκιάχ (μι-φα-σολ) με αναφορά στο ντο και συνήθη κατάληξη σ’αυτό αντί για το μι. Συνδυάζεται με 4χ σολ ραστ, όπου το σι είναι χαμηλωμένο (σι ύφεση) λόγω έλξης από τον δεσπόζοντα φθόγγο σολ. Εφαρμόζονται οι έλξεις ρε# και φα#. Σε ορισμένα κομμάτια η μελωδία περνάει σε 3χ σι σεγκιάχ: χαβάς του ντουζενιού «αραμπιέν»: θα’ρθω νύχτα τοίχο-τοίχο (γενίτσαρης), στρίβε λόγια, ψαράς (μουφλουζέλης).
Συγχορδίες: C, G αν περάσει σε σι σεγκιάχ.
Παραδείγματα: λαχανάδες, αλανιάρης, η μόνη μου παρηγοριά

Αλλοιώσεις

Τώρα με δεδομένα τα προηγούμενα, ας αρχίσουμε να πειράζουμε την κλίμακα. Πρώτη αλλοίωση είναι το φα#, σε συνδυασμό με σταθερά χαμηλό μι (μι ύφεση). Έτσι σχηματίζονται το 5χορδο ντο νικρίζ και το 4χορδο ρε χιτζάζ. Αυτά αντικαθιστούν το ραστ και το ουσάκ αντίστοιχα. Κατ’αρχήν η υπόλοιπη κλίμακα (το πάνω μέρος του δρόμου) παραμένει ίδια, και έτσι έχουμε τους βασικούς δρόμους.

Δρόμος Νικρίζ

Έχει 5χ ντο νικρίζ (ντο-ρε-μιb-φα#-σολ, προσαγωγέας ημιτόνιο) και συνημμένο 4χ σολ ραστ, κατά κανόνα με σιb. Πιθανόν να περάσει σε 4χ ρε χιτζάζ, σπάνια στα ρεμπέτικα αλλά συχνά στα ηπειρώτικα ή βαλκανικής προέλευσης κομμάτια (συρτό πολίτικο-σκαρβέλης). Επίσης σε κάποια κομμάτια επαναλαμβάνεται κάποιο μοτίβο από σολ νικρίζ (διάταξη 5χ+5χ) –«εγώ θέλω πριγκηπέσσα».
Συγχορδίες: Cm, Cdim (εκφράζει την 4η αυξημένη, φα#), πιθανόν G στο κλείσιμο.
Παραδείγματα: θερμαστής, έμαθα πως είσαι μάγκας, θα χαθώ μικρή μου

Δρόμος Νιαβέντ (ως μακάμ νεβεσέρ)

Έχει 5χ ντο νικρίζ (προσαγωγέας ημιτόνιο) και 4χ σολ χιτζάζ. Όπως θα δούμε αργότερα, συνδυάζεται με την αρμονική μινόρε.
Συγχορδίες: Cm, πιθανόν G στο κλείσιμο.
Παραδείγματα: μάγκες μου συμμορφωθείτε, στην πλάκα που επήγαινα, νέα μερακλού (δρόμος νικρίζ στο ρεφραίν), ραντεβού σαν περιμένω

Δρόμος Χιτζάζ

Έχει 4χ ρε χιτζάζ (ρε-μιb-φα#-σολ) με προσαγωγέα τόνο (και πιθανό κλείσιμο σι-ντο-ρε) και 5χ σολ ραστ με σιb (συμπεριφέρεται ως 5χ σολ μινόρε). Συνδυάζεται με 5χ ντο νικρίζ. Συναντάμε και μια μορφή με 5χ σολ ραστ όταν το σι επιστρέφει στην ψηλή θέση (τα λερωμένα τ’άπλυτα, καρδιά παραπονιάρα). Πολύ συνηθισμένη η διάταξη με 5χ ρε χιτζάζ και 5χ σολ μινόρε(μπουζούκι μου διπλόχορδο). Επίσης μπορεί να εμφανίσει προσαγωγέα ημιτόνιο (ο ζωντανός ο χωρισμός). Πολλά τραγούδια δεν ξεπερνάνε τα όρια της κλίμακας, ντο χαμηλό-ντο ψηλό (μανώλης χασικλής)
Συγχορδίες: D, Gm (G), Cm.
Παραδείγματα: μάγκικο, μες τον τεκέ της μαριγώς, ντυμένη σαν αρχόντισσα, άνοιξε-άνοιξε, πεντάμορφη.

Γενικά το νικρίζ/χιτζάζ συμπεριφέρεται όπως και το ραστ/ουσάκ. Επίσης λόγω της κοινής βάσης το ραστ συχνά εμφανίζει 5χ νικρίζ, ειδικά στην κατάληξη (χαρικλάκι, γιοβάν τσαούς).
Θα εξετάσουμε χωριστά το νιαβέντ (5χ ντο νικρίζ + 4χ σολ χιτζάζ), καθώς και τον δρόμο χιτζασκιάρ/πειραιώτικο (5χ ντο χιτζάζ-4χ σολ χιτζάζ) αν και ως δρόμος εύκολα συνδυάζεται/συγχέεται με το χιτζάζ.
Οπότε ας εξετάσουμε τους δρόμους που προκύπτουν από το σολ χιτζάζ (αλλοίωση λαb και σταθερό ψηλό σι) –στην ουσία αυτό είναι το μαλακό χιτζάζ (αραμπάν) αλλά εδώ μιλάμε αποκλειστικά για συγκερασμένα όργανα. Ξεκινάμε από αυτό το 4/5χορδο (και το 5χ φα νικρίζ που το συνοδεύει) και αναλόγως την καταληκτική νότα δημιουργούνται συγκεκριμένοι δρόμοι.

Δρόμος Χουζάμ

Η μελωδία κατεβαίνει μέχρι το μι, οπότε εκτός από το 4χορδο σολ χιτζάζ και το 5χ φα νικρίζ, έχουμε και 3χ μι σεγκιάχ. Η μελωδία ξεκινάει από το χιτζάζ (νότα σολ ή ρε) και καταλήγει στο μι (ή στο ντο) με συμπεριφορά σεγκιάχ , ραστ (φτώχεια κατηραμένη), ακόμα και χιτζάζ (πώς πέρασαν τα χρόνια). Πάνω από την οκτάβα, αν η μελωδία δεν ξεπεράσει το μι, αυτό ίσως είναι χαμηλωμένο (μιb).
Συγχορδίες: C, Fm, G.
Παραδείγματα: καραντουζένι (μάρκος), μπήκε ο χειμώνας, ντερβίσαινα (εισ. σεγκιάχ),

Δρόμος Καρτσιγάρ

Η μελωδία κατεβαίνει μέχρι το ρε, οπότε έχουμε 5χ σολ χιτζάζ, 5χ φα νικρίζ και επιπλέον 4χ ρε ουσάκ και 5χ ντο ραστ.
Συγχορδίες: G, Fm, Dm, C
Παραδείγματα: κοντραμπατζήδες, ωραία θεσσαλονικιά (γενίτσαρης),

Δρόμος Χιτζασκιάρ

Το βασικό 4χορδο παραμένει το σολ χιτζάζ, αλλά η μελωδία ξεκινάει από το ψηλό ντο και σχηματίζει ντο χιτζάζ, και φτάνει μέχρι το χαμηλό ντο, οπότε σχηματίζεται και εκεί ντο χιτζάζ. Εμφανίζει έντονη έλξη φα# προς σολ, και όταν αυτή σταθεροποιείται ακόμα και στην φράση μι-φα#-σολ τότε έχουμε τον δρόμο πειραιώτικο (μεμέτης, ένας μάγκας στον τεκέ μου, ξέμαγκας). Στην καταληκτική φράση όμως, το φα επιστρέφει με αναίρεση.
Επίσης κάποιες φορές το σολ χιτζάζ γίνεται 5χορδο και εκτείνεται μέχρι το ρε, οπότε πιθανό μπαίνει και ακκόρντο G (η γάτα, εισαγωγή χρόνια στον περαία)
Συγχορδίες: C, Fm, Βbm
Παραδείγματα: κατάδικος (τσαούς), ματσάκια πεντοχίλιαρα, βασίλισσα (δούσας), παραπονιάρικο (με φράση σε πειραιώτικο).

Ματζόρε-μινόρε

Ας δούμε λίγο και τις δυτικές κλίμακες, από την πλευρά των δρόμων. Αντί για βάση ντο ματζόρε – λα μινόρε, παίρνουμε ως συνήθως μι ψηλό και σι χαμηλό (μι-σιb) οπότε έχουμε ρε μινόρε και φα ματζόρε. Παρατηρούμε τον προσαγωγέα τόνου στο φυσικό μινόρε, αλλά και την έκταση του φα ματζόρε από ντο χαμηλό εως ντο ψηλό.
Ορίζουμε το πεντάχορδο ρε μινόρε (αντιστοιχία με μπουσελίκ) ρε-μι-φα-σολ-λα (Τ-Η-Τ-Τ), όμως με εν δυνάμει προσαγωγέα ημιτόνιο αντί για τόνο. Συνήθως το συναντάμε με βάση το σολ, όπως είδαμε στους μέχρι τώρα δρόμους. Επίσης το πεντάχορδο φα ματζόρε (αντιστοιχία με τσαργκιάχ) φα-σολ-λα-σib-ντο, επίσης εμφανίζεται και στο σιb (σιb-ντο-ρε-μιb-φα).
η ομοιότητα αυτή με το συγκερασμένο ουσάκ (μινόρε) και το συγκερασμένο ραστ (ματζόρε), επιτρέπει την αντικατάσταση του ενός από το άλλο. Δηλαδή το δίπολο ρε μινόρε και φα ματζόρε μπορεί να μετατραπεί σε ρε μινόρε και φα ραστ (ή ακόμα και νικρίζ) (ραστ: χασάπης, νικρίζ: βλ. παρακάτω) ή λα σεγκιάχ (μη μου ξαναφύγεις πια). Επίσης το φα μπορεί να πάρει ισχυρή θέση ως τρίτη βαθμιδα σε 5χ ουσάκ και να έχουμε συνδυασμό ρε ουσάκ με φα ματζόρε, ή ακόμα και φα χιτζάζ:

Δρόμος Σαμπάχ

Αυτό ακριβώς είναι ο δρόμος σαμπάχ (συγκερασμένο), 5χ φα χιτζάζ με 4χ ρε ουσάκ + 5χ ντο ραστ. Το φα χιτζάζ είναι δυνατόν να αναπτυχθεί αυτόνομα ως δρόμος φα χιτζασκιάρ (αϊβαλιώτικο). Το μι έλκεται από το φα και είναι συνήθως ψηλό, στην κατάληξη όμως μπορεί να χαμηλώσει σε μιb για να πάει στο ρε (φυλακές του ωρωπού). Υπάρχει και μια συμπεριφορά του σαμπάχ που ξεκινάει από το ψηλό ρε και κατεβαίνει διατονικά (ρε-ντο-σιb-λα) και κατεβαίνει με σαμπάχ (λα-σολb-φα-μι/b-ρε) –ήσουνα ξυπόλητη.
Συγχορδίες: Dm, F, C/Cm
Παραδείγματα: ψεύτισε πλέον ο ντουνιάς, ντόκτορ, στην υπόγα, συνάχης

Φα νικρίζ

Συγχέεται/συνδυάζεται συχνά με το μακάμ καρτσιγάρ, και ως δρόμος δεν διαχωρίζεται. Η διαφορά είναι πως δεν σχηματίζεται σολ χιτζάζ, και συνήθως το φα νικρίζ εμφανίζεται σε κάποια συγκεκριμένη φράση ενός ουσάκ ή μινόρε τραγουδιού.
Συγχορδίες: Dm, F
Παραδείγματα: κατινάκι μου για σένα, το μπαγλαμαδάκι πάψε, αθηναίισα (δελιάς), μες την πολλή σκοτούρα μου, απελπίστηκα

Και πάμε τώρα προς την δύση:

Δρόμος-κλίμακα Ματζόρε

Λειτουργεί αρκετά σαν κλίμακα, αλλά επίσης ως δρόμος. Έχει τις συγχορδίες (όχι πάντα βάσει 4/5χορδου) και τις διφωνίες της μείζονας κλίμακας, αλλά επίσης τις έλξεις του ραστ και τον συνδυασμό με σεγκιάχ ή χουζάμ (αλλά όχι νικρίζ) –και μάλιστα οι διφωνίες ακολουθούν αυτές τις συμπεριφορές (ό,τι κι αν πώ δεν σε ξεχνώ).
Για την κατανόηση του συνδυασμού με ραστ κλπ, ας πάρουμε βάση το ντο: 5χ ντο ματζόρε/ραστ, 5χ φα ματζόρε, 4χ σολ ματζόρε/ραστ. Συγχορδίες: C, F, G(7). Μοδιστρούλα, Βάρκα γιαλό, Μπλόκος (τσιτσάνης, εισ. μινόρε) Μάγκας βγήκε για σεργιάνι
Βλέπουμε την έκταση της μελωδίας από ντο χαμηλό εως ντο ψηλό, αν δούμε ως βάση το φα: Κάντονε σταύρο, βάρκα μου μπογιατισμένη, ένα καράβι από τη χιο

Δρόμος-κλίμακα φυσικό/αρμονικό μινόρε, νιαβέντ

Ας ξεκινήσουμε από το φυσικό (διατονικό) ρε μινόρε: έχουμε 5χ ρε μινόρε (προσαγωγέας τόνος), 5χ σολ μινόρε, 4χ λα ουσάκ (με σιb), καθώς και 5χ ντο ματζόρε (με μι ψηλό). Εμφανίζονται διφωνίες, καθώς και συνδυασμός με την σχετική φα ματζόρε.
Συγχορδίες: Dm, Gm, C, F, Bb.
Παραδείγματα: Αφ’ότου εγεννήθηκα, μπαγλαμάδες (κερομύτης), Καπηλειό (μητσάκης),

Συνήθως συνδυάζεται με το αρμονικό μινόρε, δηλαδή 5χ ρε μινόρε (προσαγωγέας ημιτόνιο), 5χ σολ μινόρε, 4χ λα χιτζάζ. Ισχύει ό,τι και για το φυσικό μινόρε, με την προσθήκη ενός 4χ χιτζάζ από το κάτω λα, και της συγχορδίας A(7). (απόκληρος, πειραιώτισσα, πού να βρώ γυναίκα να σου μοιάζει, θα’ρθω να σε ξυπνήσω)
Επίσης εμφανίζεται και η έλξη σολ# προς το λα. Έτσι συνδυάζεται με τον δρόμο νιαβέντ από ρε (ως μακάμ από ντο είναι αυτούσια η αρμονική μινόρε), όπου υπάρχει μόνιμη η σολ#. στην ουσία γίνεται αντικατάσταση του βασικού 5χ μινόρε από 5χ νικρίζ. (νόστιμο τρελό μικρό μου, μινόρε του τεκέ)

Αρμονικό μινόρε/νιαβέντ – χιτζάζ/χιτζασκιάρ

Αυτοί οι δυο δρόμοι έχουν τους ίδιους φθόγγους (και 4/5χορδα) με το χιτζάζ και το χιτζασκιάρ αντίστοιχα, οπότε γράφτηκαν αρκετά κομμάτια που περνάνε από τα μινόρε στα χιτζάζ (είπα να σβήσω τα παλιά) και ανάποδα (στρώσε μου να κοιμηθώ). Με αφετηρία αυτή τη μίξη, εφαρμόστηκαν διφωνίες στο χιτζάζ (αράπικο λουλούδι) και προστέθηκε η ματζόρε συγχορδία στην δεύτερη βαθμίδα, ως αντικατάσταση της μινόρε συγχορδίας της υποτονικής (αφού μ’αρέσει να γυρνώ). Δηλαδή στο ρε χιτζάζ η Eb υποκατέστησε την Cm (το ίδιο και στο ουσάκ –φέρτε μια κούπα με κρασί).

Σε αυτήν την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μίξη, παρατηρούμε ότι κάποιες δυτικές επιρροές περνάνε μέσα από ανατολικό φίλτρο πριν εφαρμοστούν. Οι συγχορδίες στα ματζόρε/μινόρε δεν έχουν πια τόσο άμεση σχέση με τα 4/5χορδα (συννεφιασμένη κυριακή), παρόλα αυτά εμφανίζονται κάποιες ενδιαφέρουσες συμπεριφορές: στο πέρασμα από την τονική (ρε) στην τέταρτη βαθμίδα (σολ) μπαίνει μεν συγχορδία D7, αλλά παράλληλα μεταλλάσσεται και το βασικό 5χορδο από μινόρε σε χιτζάζ –θεωρείται δηλαδή ως προσωρινό πέρασμα σε σολ αρμονική μινόρε (χαράματα η ώρα 3). Στην αρχή μάλιστα έμπαινε εμβόλιμη και η σχετική ματζόρε συγχορδία, δηλαδή Dm-F-D7-Gm (τα μαναβάκια). Το ίδιο γίνεται και στην αλλαγή σε F, όπου προηγείται η C7. Έτσι υιοθετήθηκε ο κύκλος του μινόρε, Dm-D7-Gm-C7-F-Gm-A-Dm. (πέντε μάγκες, χατζή-μπαχτσέ, τα ζηλιάρικά σου μάτια).

Επίλογος

Αυτή ήταν μια σύνοψη των δρόμων, ερμηνευμένων με βάση την ανατολική καταγωγή τους αλλά και την δυτική διαμόρφωσή τους. Ακόμα και στις πιο δυτικές συνθέσεις, το ρεμπέτικο δεν παύει να λειτουργεί τροπικά. Έχω αφήσει απ’έξω διάφορες μίξεις 4/5χορδων, μακάμ και δρόμων που υπάρχουν σε πάρα πολλά ρεμπέτικα (ή μάλλον μικρασιάτικα). από τη μια γιατί αυτό χρειάζεται όλη τη θεωρία των μακάμ που δεν είναι ο σκοπός εδώ, και από την άλλη γιατί με βάση αυτά τα βασικά στοιχεία μπορούν να αναγνωριστούν και να ερμηνευτούν οι πιο πολλές παραλλαγές και μίξεις.
Ελπίζω να ήταν χρήσιμο αυτό το κατεβατό, επιβάλλονται οι ερωτήσεις και οι διορθώσεις. Επέλεξα να μην ενσωματώσω κάποιες παρατηρήσεις που μου έγιναν από ανθρώπους που εκτιμάω, εξάλλου δεν ξέρω αν θα μπορούσα να μεταφέρω σωστά τις απόψεις τους. ας γίνει αυτό με διάλογο εδώ μέσα –και μακάρι να προκύψει ένα κατά το δυνατό «ορθό» κείμενο με παραπάνω από μια υπογραφές.

Νίκος Σαρηγιάννης

Ημ/νία: 22:08 - 24/11/16